Европска преродба преку одбраната: Дали воениот џиновски буџет ќе ја раздвижи продуктивноста?

Микробранови, GPS, дронови, леплива лента, персоналниот компјутер… Низа секојдневни изуми што своите корени ги имаат во воените лаборатории. Концептот познат како „воено-граѓанска фузија“ повторно станува актуелен, откако Европа се подготвува да инјектира невиден обем средства во одбранбениот сектор — чекор што приврзаниците го гледаат како шанса да се прекине долгогодишниот пад на продуктивноста на континентот.

Пари какви што стариот континент одамна нема видено

Европската комисија ги отвори вратите за 800 милијарди евра ново воено финансирање, а Германија — најголемата економија во ЕУ — планира 1 билион евра за модернизација на армиската опрема и за обновување на истрошената инфраструктура. Паралелно, две третини од земјите-членки на НАТО веќе го достигнаа прагот од 2 % од БДП за одбрана, но „тоа е далеку од доволно“, предупреди новиот генерален секретар на Алијансата, Марк Руте.

Од ракетни штитови до орбитални соѕвездија

Паралелно со прелевањето на јавни пари, никнуваат приватни стартапи што сакаат парче од „новата треска по оружие“. Comand AI од Париз, основанa во 2022 по руската инвазија врз Украина, развива вештачка интелигенција што ја скратува командната процедура до десет пати. „Еден офицер може да ги заврши задачите на четворица“, вели извршниот директор Лоик Можел.

Но амбициите одат далеку над командните табели. Проектите за континентален анти-ракетен штит и за сопственa низко-орбитална сателитска констелација (алтернатива на сè понепредвидливиот Starlink на Илон Маск) стануваат европски одговор на американските мегапроекти.

Историјата вели „може“, економистите прашуваат „дали?“

Американскиот пример е јасен: одбрaнбените нарачки редовно раѓаат цивилни револуции — од микрочипови до дисплеи. Според Институтот во Кил, секои плус 1 % од БДП вложени во воени истражувања можат долгорочно да ја подигнат продуктивноста за 0,25 %. Пет века претходно, жестоката конкуренција меѓу европските монархии ја туркаше технологијата напред; денес, променетите геополитички ветришта би можеле да го повторат тој ефект.

Сепак, учеството на R&D во европските одбранбени буџети е само 4,5 %, далеку под 16 % колку што САД трошат на истражувања, покажува анализа на London School of Economics. Експертите предупредуваат дека без радикално отворање на тендерите кон мали и високотехнолошки претпријатија, свежите милијарди може да завршат во џебовите на истите, бавни национални шампиони.

Политичката цена: социјална држава под нож

Левицата веќе алармира: додека воените буџети „немаат фискални граници“, социјалните програми се стегаат. Британската лабуристичка влада е прв пример — 4,8 милијарди фунти кратења во бенефиции, наспроти 2,2 милијарди фунти дополнителни средства за одбрана. „Ова ќе ја разгоре незадоволството“, предупредуваат економистите Том Кребс и Изабела Вебер.

Долгот како двосек меч

Реармманетот се финансира претежно со задолжување, а јавниот долг во многу земји веќе е критично висок. Куршумите и хаубиците ја дизбираат краткорочната побарувачка и вработеност, но нивниот долгорочен принос врз продуктивноста е неизмерлив. Прашањето е: дали иновациите ќе бидат доволно брзи и длабоки за да ја оправдаат цената?

„Сакаш иновација? Пушти ги навнатре новите“

За Ден Брезниц од Универзитетот во Торонто, лекцијата е јасна: „Мора да ја растурите постојната шема. Прифатете ги новите играчи — некои од нив ќе станат новите џинови.“ Без жестока конкуренција и отворени повици за решенија (а не за однапред пропишани спецификации), Европа ризикува да истури планина пари без да ја добие следната GPS, микробранова печка или персонален компјутер.